Girişimcilik cesaret isteyen bir iş. Maddi durum, alınan riskler bir yana, içinde bulunulan kültür de girişimciyi etkiliyor. Çocuklarının ‘garanti’ bir işte çalışmasını isteyen aileler, yönlendirmeleri de bu şekilde yapıyor. ‘Aman az da olsa düzenli bir gelir olsun’ veya ‘çalışma saatleri belirli olsun’ gibi düşünceler girişimcileri kültürel yönde etkileyen engeller.

Türkiye’nin toplumsal yapısına bakıldığında da girişimcilikten çok mecburi bir garanticiliğin daha yaygın olduğu görülüyor. Araştırmalar da bu durumu destekliyor. Küresel Girişimcilik Monitör Araştırması’na göre Türkiye girişimcilik konusunda 42 ülke arasında 32. sırada yer alıyor. Buna rağmen Global Girişimcilik Raporu’na göre Türk girişimcilerden sadece yüzde 25’i başarısızlıktan korkuyor. Bu oran diğer ülkelerde ortalama yüzde 32. Yani Türkler girişimcilik konusunda daha cesur. Fakat önlerindeki engeller nedeniyle çok da varlık gösteremiyorlar.

Kendi işini kurmak, hayallerinin peşinden gitmek birçok açıdan cesaret isteyen bir iş. Öncelikle riskli, garantisi yok, büyük para kaybedilebilir. Bütün bunların yanı sıra bir de aile engeli var. Öğretmenlik, askerlik gibi işler, aileler tarafından ‘devlet kapısı’ yani ‘garanti iş’ olarak görülüyor. Çocuklarının da bu meslekleri yapmasını istiyorlar. Özellikle bu işleri yapan ana babalarda çocuklarının da aynı işi yapması, sabit geliri olmasını beklemesi gibi bir istek var. Girişimci ailelerde durum farklı. Onlar zaten bu aşamalardan geçtikleri için çocuklarını destekleyebiliyorlar. Ama böyle ailelere de çok ender rastlanıyor. Özellikle maddi açıdan rahat değillerse riske girmek yerine çocuklarının ‘sabah 9 akşam 6’ bir işte çalışmalarını tercih ediyorlar. Bu istek karşısında girişimci olmak isteyen gençle ailesi arasında çatışma yaşanabiliyor.

Aileler açısından revaçta olan mesleği belirleyen birçok etmen olduğunu belirten Sosyoloji Derneği Başkanı Prof. Dr. Birsen Gökçe, zamanla da bu algının değişebildiğini söylüyor: “Toplumumuzda daha önceleri kız çocukları için öğretmenlik, hemşirelik, erkek çocukları için de mühendislik, doktorluk gibi meslekler daha revaçta iken, bu gün bilişim teknolojilerinin hızla gelişmesiyle birlikte bilişim sektöründe çalışmak daha popüler hale geldi.” İş garantili olarak görülen öğretmenlik, doktorluk, mühendislik, avukatlık, askerlik Türkiye’de itibar gören meslekler arasında. Söz konusu meslekler yine kız ve erkek çocuk oluşuna göre bireye farklı şekillerde sunuluyor.

Gençler yenilikçi mesleklere açık
Fakat gençler kendi ilgi ve yetenekleri dahilindeki mesleklere yönelme eğiliminde. Bu seçimi de ileriyi pek düşünmeden, işin maddi boyutunu hesaba katmadan yapıyorlar. Gençler için önemli olan çalıştıkları işte mutlu olmak. Türkiye’nin toplumsal yapısı düşünüldüğünde girişimcilikten çok mecburi bir garanticiliğin daha yaygın bir eğilim olduğu söylenebilir diyen Gökçe, mesleğin toplumun standartlarından çok farklı bir meslekse aile ile çatışmanın çok daha fazla olabileceğini ifade ediyor. Örneğin bir genç müziği çok sevdiği için konservatuvar okumak istiyor, ancak anne ve babası onun geleceği ile ilgili endişe duydukları için onu başka bir mesleğe yönlendiriyor hatta genç ile çatışmaya girebiliyorlar. Bu durumda anne ve baba garantisi olan (ve konu komşu nezdinde itibarı olan) mesleklere yönelirken genç ideallerinin peşinden koşmayı istiyor. Gençlerin yenilikçi mesleklere, girişimlere açık olduğunu belirten Gökçe yeni branşlarda da kapasitelerin çok sınırlı olduğunu bu yüzden tercihlerin daralabildiğini söylüyor.

Kadınların geleneksel rolleri var
Girişimcilerin karşılaşacakları güçlükler cinsiyetlerine göre de değişiyor. Kadınlara toplumda annelik, ev kadınlığı gibi geleneksel roller yükleniyor ve bu roller de iş hayatındaki kadını zorluyor. Erkeğe ise sadece ev dışı roller yüklenmiş. Böylece erkek hem fiziksel hem zihinsel olarak bölünmeksizin kendisini işine verebiliyor. Ayrıca sınıfsal ve kültürel yapı da girişimciliğe engel olabiliyor. Pek çok atasözünün girişimciliği hiç de onamadığını belirten Gökçe: “Eldeki serçe çalıdaki keklikten evladır, gibi örnekler çok” diyor. Zenginliğin, özellikle girişimcilikle oluşturulmuş bir zenginliğin 1980 sonrası Türkiye’de her açıdan onaylanan bir durum olduğunu ifade eden Gökçe söz konusu değişime Türk sinemasından da çok sayıda örnek verilebildiğini söylüyor: “1980 öncesinde pek çok Yeşilçam filminde zengin iş adamının kaçırılan kızının hikayesi görülürdü. Dolayısıyla zenginlik ve bunun sunumu korkulan bir şey olarak sunulmaktaydı. Haliyle girişimcilik de öyle. Fakat bugün bunun tam tersi olduğu söylenebilir.”

Kültürel kodlar etkiliyor
Girişimciliğin istendiğini belirten Gökçe, Türkiye’deki ticaret kanunlarının çok ortaklı kuruluşları işleyişini tam teminat altına alamayışının, kayıt dışı ekonominin çok fazla oluşunun, ortaklar arası ilişkilerin sağlam temellere dayanmasını desteklemediğini ifade ediyor. Bu nedenle sermaye gücü birleşemediğinden, güçlü sermaye oluşamıyor ve yatırımlar da küçük teşebbüslerden ileri gidemiyor. Bu durumda da dünya ile rekabet olanağı kalmıyor. Rastladığı bir duvar yazısında “Ataerkil bir toplumun hataerkil evlatlarıyız” dendiğini belirten Gökçe kültürel kodların neyi ne kadar yapabileceğimizin sınırlarını çizdiğini söylüyor: “Sınırları aştığınızda ise toplumsal yaptırımlarla karşılaşırız. Dolayısıyla girişimci insan tipini üretmede içinde yaşanılan kültürel ortam da etkenlerden biri.”

Aileler girişimciliği kariyer olarak değerlendirsin
Ülkenin sosyo-ekonomik durumu girişimci tiplemesini de etkiliyor diyen Özyeğin Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Erhan Erkut, azgelişmiş toplumlarda girişimcilerin büyük çoğunluğunun zaruretten girişimci olduğunu söylüyor. Bilgi toplumlarından çıkan girişimcilerin büyük çoğunluğu ise başka alternatifleri olmasına rağmen bir fırsat görüp girişimci olmaya karar veriyorlar. Erkut, Türkiye’nin bu yelpazede şu anda ortalarda yer aldığını ifade ediyor ve ekliyor: “Son Global Girişimcilik Raporu’na göre ülkemizdeki girişimcilerin yüzde 37’si zaruretten yatırımcı. Bu rakam Türkiye’nin sınıfında olan 24 ülke için (örneğin Brezilya, Rusya, Çin) ortalama yüzde 31. Türkiye’de girişimcilik henüz çok yeni. Toplumun çok önünde giden tek tük örnekleri bir kenara bırakırsak, girişimcilik tarihimiz son 30 yıl ile sınırlı. Şu anda Türkiye’nin iş gücünün yüzde 3.7’si olgunlaşmış girişimci, yüzde 5.1 ise yeni iş sahibi. Türkiye’nin on binlerce yeni girişimciye ihtiyacı var. Bizim ailelere önerimiz, girişimciliği de bir kariyer olarak değerlendirmeleri.”
Türk toplumu tarihinin, sosyolojik ve ekonomik nedenlerle geçmişte meslekler konusunda oldukça tutucu olduğunu ifade eden Erkut, bunun son 20 yılda hızla değiştiğini söylüyor. Türkiye’den başarılı bir teknoloji veya internet şirketinin çıkabilmesi binlerce Türk gencine cesaret veriyor. Türk toplumunun 2000’li yıllarda ciddi bir değişimden geçtiğini söylemek mümkün diyen Erkut, eskiye kıyasla çok daha açık görüşlü ve fırsatları değerlendirmeye çalışan kuşaklar yetiştiğini belirtiyor.

Yüzde 25’i korkuyor
Üç kuşaktır memur olan bir ailenin daha garantici olabildiğini belirten Erkut içinde serbest meslek ile uğraşan bireylerin olduğu ailelerin risk almaya daha yatkın olduğunu söylüyor: “Global Girişimcilik Raporu’na göre Türk girişimcilerinden sadece yüzde 25’i başarısızlıktan korkuyor. Bu oran Türkiye ile aynı grupta olan ülkelerde ortalama yüzde 32. Yani buradan Türk insanının dünya ortalamasına göre daha risk almaya yatkın olduğunu çıkarabiliriz.” Toplumsal değerlere, tarihe ve ekonomi tarihine bakarsak, Türkiye’nin girişimci yetiştirmek için iyi bir ortam olmadığını düşünebiliriz diyen Erkut, öte yandan, Türkiye’deki başarılı girişimcilerin yüksek sosyal statüsünün, başarısız girişimcilere gösterilen toleransın, medyanın girişimcilere pozitif yaklaşımının, ülkede girişimciliği destekleyen faktörler olduğunu söylüyor: “Türk girişimcilerinin ve iş adamlarının son 30 yılda yurt içinde ve dışındaki başarıları da ülkede girişimciliği olumlu yönde etkiledi. Ahmet Nazif Zorlu’nun, Alphan Manas’ın, Ali Sabancı’nın, Nevzat Aydın’ın, Sezai Türkeş’in, Hüsnü Özyeğin’in hikayelerinden etkilenmemek mümkün değil.”

42 ülke içinde 32. sıradayız
Girişimcilerin kişisel özellikleriyle iligili Türkiye’de sistemli bir çalışma yok. Bununla birlikte girişimcilik faaliyetlerinin ve girişimcilere ait genel bilgilerin dünya çapında toplanarak karşılaştırıldığı bir veritabanı var: GEM. Dünya çapında yaklaşık 50 ülkenin girişimciliğini 1999 yılından beri ölçen Global Entrepreneurship Monitor (GEM) (Küresel Girişimcilik Monitör) isimli çalışma 2006 yılından beri Türkiye’de de yapılıyor. Bu veritabanı çok boyutlu olduğu için ve detaylı bir çalışma yayınlanmadığını belirten Sabancı Üniversitesi Yönetim Bilimleri Fakültesi’nden Prof. Dilek Çetindamar, tek karşılaştırmanın 2006 yılı verisiyle yapıldığını belirtiyor. Buna göre, 42 ülke içinde fırsatları yakalamak ve hayata geçirmek için girişimci olanlar açısından Türkiye 32’nci sırada yer alıyor. Çetindamar, geçimini sağlamak zorunda olan ve iş bulamayan kişilerin ne olursa olsun geçimini sağlayacak faaliyetler yürüttüklerini ifade ediyor. Dünya ortalamasına göre kadın girişimcilerin erkek girişimci oranının ancak yarısı olduğunu beliren Çetindamar, Türkiye’de tüm girişimciler içinde kadınların payının sadece yüzde 10 olduğunu söylüyor: “Çalışma hayatına kadınların katılımının yüzde 22 civarı gibi gelişmiş ülke standartlarının neredeyse yarısına düşmüş bir ülkede girişimci olmak için destekleyici bir altyapı yok. Siyasi ve kültürel birçok engel var. GEM verisiyle elde ettiğim sonuçlara göre Türkiye’de kadınların eğitim seviyesi arttıkça girişimci olma olasılıkları da artıyor, oysa erkeklerde eğitim seviyesinin artması girişimciliklerini etkilemiyor. Her beş kadından birinin okuma-yazma bilmediği bir toplum olan Türkiye’de dolayısıyla kadın girişimci de az.”

Aileler neye göre meslek seçiyor?
Birsen Gökçe ailelerin çocukları için meslek tercihini etkileyen etmenleri ve nedenlerini şu şekilde sıralıyor:
1) Mesleğin iş garantisinin olması: Ailelerin ağırlıklı olarak tercih ettikleri meslekler iş garantisi olan meslekler oluyor. Bu doğrultuda da çocuklarının genellikle kamu kurumlarında çalışmalarını istiyorlar. Son yıllarda aileler için meslek önceliği, mesleğin hangi meslek olduğundan çok, söz konusu mesleğin iş olanağına sahip olup olmadığı. Ailelerin bu yaklaşımı garanticilikle birleştiğinde en uygun alternatif “devlet kapısı” olarak görülüyor. Ayrıca aileler için meslekten çok, o mesleğin hangi üniversitede okunarak elde edileceği de önem taşıyor. Örneğin ODTÜ, Boğaziçi, İTÜ, Hacettepe vb. üniversitelerden dil vb. donanıma sahip olarak mezun olmak da mesleğin bir iş garantisi olarak algılanabiliyor.
2) Cinsiyet: Türkiye’de aileler kız çocuklar için az riskli, garantili, düzenli çalışma saatleri olan meslekler seçerlerken; erkek çocukları için riskli olabilecek, düzensiz çalışma saatleri olan ancak geliri yüksek askeri veya teknik meslekleri seçiyor. Bu anlayışa göre kadının emeği eve bir katkı olarak görülürken; güçlü erkek imgesinin var olduğu ataerkil toplum yapısında erkeğin emeği evin yegâne geliri olarak görülüyor.
3) Ait olunan sosyal sınıf: Üniversitelerin eğitim fakülteleri, mühendislik fakülteleri ve iktisat, işletme ve kamu yönetimi bölümleri taşra-merkez fark etmeksizin sürekli artan puanlarla daha fazla tercih ediliyor ya da ailelerce çocuklarına tercih ettiriliyor. Yeni orta sınıf ya da orta-üst sınıf denilebilecek kentli profesyoneller ve üst sınıf ailelerin eğilimleri daha farklı olabiliyor. Onlar bilişim sektörüne, modaya, yeni teknolojilere yönelik ve doğrudan iş piyasasına entegre olabilen bölümleri ve üniversiteleri seçiyorlar. Bu bağlamda yeni ve revaçta olan geleceğin meslekleri üzerine eğitim almak da giderek sınıfsallaşıyor. Ayrıca sosyal sınıf kapsamında ailenin sosyo-kültürel yapısı da meslek tercihini doğrudan etkileyen etmenler.

Amerika’da girişimcilik destekleniyor
Sosyal ve kültürel değer farklılıkları nedeniyle girişimciliğin çok kabul görmediği bazı ülkelerde başarısız olma korkusu yüzünden girişimcilik faaliyetinin düşük olduğunu gözleyen Çetindamar, girişimcilik ve yenilik açısından en başarılı örnek olarak gösterilen ABD’de, toplumun girişimcileri desteklediği ve teşvik ettiği bir toplumsal yapı olduğu, bunun ise yeniliklerin temelini oluşturduğu söyüyor. Bu kültürel ortam sayesinde, araştırmacılar üniversite veya araştırma kurumlarındaki görevlerinden ayrılarak şirket kurma cesaretini bulup risk alabiliyor.
Türkiye’nin buluşlara/icatlara açık olmadığını düşünen Çetindamar, açık fikirli olmanın göstergesi olan patent sayıları açısından 100 bin kişi başına mevcut patent sayısının Türkiye’de sadece 37 olduğunu söylüyor. “Türkiye’ye oranla toplam patent sayısının Yunanistan’da 2,5 kat ve Güney Kore’de de 333 kat daha fazla olduğu görülüyor. Ayrıca yenilik yapabilmek için araştırma-geliştirme yapmak gerekir. Türkiye’de sanayi tarafından yapılan araştırma-geliştirme harcamalarının 2000 yılında kişi başına karşılığı 6,9 dolar iken bu rakam İsviçre’de 808 dolar, İsveç’te 778 dolar, Japonya’da 747 dolar ve ABD’de 706 dolar.”

Girişimciliğin avantaj ve dezavantajları

Avantajlar
– Kişisel becerilerin sonuna kadar kullanılmasını sağlayarak kişisel tatmin sağlaması.
– Topluma katkıda bulunmak.
– Geleceğini kendi ellerinle yaratmanın getirdiği mutluluk.
– Zengin olma olasılığı.
– Doğru bildiği yolda ilerleyebilmesi.
– Oturmuş bir hiyerarşi içinde bulunmak zorunda olmama
Dezavantajlar
– Belirsizlik.
– 24 saat 7 gün işi düşünmenin getirdiği stres.
– İşlerin yolunda gitmemesi durumunda tüm maddi birikimlerin kaybedilmesi.
– Başarı güvencesi olmaması.