Çocukluk hayatın emekleme dönemi. Bu dönemde pek çok temel beceri ve alışkanlık şekilleniyor. Yalan söylemek de bunlar arasında yer alıyor ne yazık ki… Peki çocuklar yalan söylemeyi nasıl öğreniyor? Çocuğunuz ve yalan konusunda geç olmadan bilmeniz gerekenleri üstün yetenekli çocuklar konusunda uzman olan Dr. Bahar Eriş yazdı…

ÇOCUĞUNUZ VE YALAN KONUSUNDA GEÇ OLMADAN BİLMENİZ GEREKENLER…

Çocuklar yalan söylemeyi düşündüğümüzden daha erken öğreniyorlar. Genellikle 4 yaşında yalan denemeleri başlıyor. Kendilerinden daha büyük kardeşleri olanlar biraz daha erken başlayabiliyor.

Çocuklar yalan söylemeye cezadan kaçmak  için başlıyor. 3 yaşındaki çocuk annesinin gözü önünde kardeşine vursa da vurmadım diyor, çünkü cezalandırılmaktan korkuyor. 6 yaşındaki ise “akıllanmış” oluyor, sadece annesi “olay mahal”linde yoksa yalan söylüyor!

Yalan bir güç kullanma aracı da olabiliyor. “İşe bak, ailemi kandırabiliyorum”u öğrenen çocuk, güç testi yapmak için yalan söylüyor.

İlkokula başlayan çocuk bazen dikkat çekmek için yalan söylüyor. Hikayesini, avcı misali, daha çekici kılmak için yalan söyleyen var.

Bazısı istediği bir şeyi elde etmek için yalan söylüyor. 

Yalan çocuk için zor sosyal durumlarda başarılı bir başa çıkma stratejisine dönüşmüşse o zaman yalana devam ediyor. 

Ancak yalanın arkasındaki sebep ne olursa olsun, hiçbir çocuk yalan kavramını bilerek doğmuyor. Onlara davranış ve tutumlarımızla farkında olmadan biz “rehberlik” ediyoruz.

Çocuk yalan söylemeyi nasıl öğreniyor? 

Genellikle olay şöyle gelişiyor: Çocuk yapmaması gereken bir şey yapıyor. Sonra başını dertten kurtarmak için inkar ediyor. Ama inkar etmesi zaten ailenin beklediği bir tepki.

Araştırmalara göre, aileler bu anları yalan konusunda bir ders öğretmek için neredeyse hiç kullanmıyorlar. Peki ne yapıyorlar? 

Örneğin, çocuk salonun duvarını boyuyor. Sen mi boyadın diye sorulduğunda, ilk seferinde çocuk doğruyu söylüyor diyelim. Bunun sonucunda belki annesi ona bağırıyor. Belki babası boya kalemlerine el koyuyor. Belki bir daha boyarsan sana bilgisayar yok diyor.

Sonuç olarak bir şekilde ceza veriyor aile. İkinci kez benzer bir durum yaşandığında, çocuk  “ben yapmadım” diye yalan söylemeyi tercih ediyor. Aile bu durumda genelde yapılmaması gereken şeyi yaptığı için (duvarı boyamak gibi) çocuğu cezalandırabiliyor, ama işin yalan kısmıyla ilgili bir eyleme geçmiyor.

Ya da, “Tamam, ama sakın bir daha salonun duvarını boyama. Boyayacaksan kendi odanın duvarını boya” gibi bir tepki veriyor aile. 

Bir adım daha ötesi çocuğun yalan söylemesini engellemek açısından daha da güzel: “Bana doğruyu söylediğin için teşekkür ederim, bu benim için duvarı boyamandan daha önemli” demek. 

Çocuk, doğrunun erdem olduğuna dair ilk sinyalleri bu noktada almaya başlıyor. Tabii o noktada sabırlı olup duvarınızla çocuğunuz arasında bir seçim yapmanız gerekiyor!

Hata ve yalan arasında ayrım yapamama* 

Özellikle küçük yaştaki çocuklar hata ile yalan arasında da ayrım yapmakta güçlük çekiyorlar. “Niyet” kavramları henüz gelişmemiş oluyor.

Mesela bir baba 5 yaşındaki oğluna seni Salı günü maça götüreceğim diyor. Sonra Salı günü başka önemli bir işi çıkıyor ve götüremiyor. Ortada kötü niyet olmasa da çocuk babayı bana yalan söyledin diye suçluyor. Bunun bir hata olduğunu, yalan olmadığını anlamakta güçlük çekiyor. Dolayısıyla baba oğluna farkında olmadan, “yalanı hoş görmelisin” gibi bir mesaj vermiş oluyor.

Çocuklar aslında yalanı yetişkinlerden daha çok kınıyor. Yalancıyı kötü ilan ediyorlar. Sonra yavaş yavaş hangi yalan tiplerinin daha çok soruna yol açtığını, hangilerinin daha sorunsuz olduğunu bizim tepkilerimiz ve sunduğumuz modellerden öğreniyorlar. 

Yalancı Çoban hikayesi mi “Doğrucu Davut” hikayesi mi etkili?*

Bir araştırmada çocuklara iki hikaye okutuyorlar*. Bir tanesi Yalancı Çobanın Hikayesi. Yalan söylediği için kurt, koyunları da çobanı da yiyor. Yani yalanın sonu ceza. 

Diğer hikâyede ise bir çocuk babasının çok sevdiği kiraz ağacını baltayla kesiyor. Babasına gidip itiraf ediyor. Hikayenin sonunda  babası, “Ağacı kesmene memnun oldum. Senin bana doğruyu söylediğini bilmek, benim için bin kiraz ağacından daha değerli” diyor.

İlk hikaye sonunda, enteresandır ki, yalan söyleme davranışı daha da artmış! İkinci hikayeden sonra kızlarda %50, erkeklerde %75 oranında azalmış!

Bu önemli bir nokta, çünkü özellikle küçük çocuklar için anne babayı iyi hissettirmek önemli bir kaygı. 6 yaşındaki çocuğa “doğruyu söylersen kendini daha iyi hissedersin” demek yetmiyor. Bu yaklaşım da yalanı önemli ölçüde azaltıyor azaltmasına, ama “doğruyu söylersen hem kendini daha iyi hissedersin hem de ben gerçekten mutlu olurum” denildiğinde daha çok işe yarıyor.

“Anneme babama duymak istediği şeyleri söylersem mutlu olur” yaklaşımı, “anne babama doğruyu söylersem mutlu olurlar” düşüncesiyle yer değiştiriyor.

İlk hikayede ise, yalan cezalandırılıyor. Bu çocukların zaten bildiği bir şey. Çocuklara yalan kötü mü dendiğinde %92’si evet diyor. Neden kötü diye sorduğunuzda “çünkü cezalandırılıyorsun” diye cevap veriyorlar. Yani ahlaki değil kendini koruma amaçlı bir endişeyle hareket ediyorlar.

Yaklaşık 11 yaşına kadar böyle.  Soyut, etik kavramları anlama kapasitesi o yaşa kadar henüz tam gelişmemiş oluyor. Yalanın başkalarına zarar verebileceğini, güveni sarstığını, buna benzer ahlaki endişeleri anlamıyorlar. O yaştan sonra bile üçte biri hala cezalandırılmaktan korktuğu için yalan söylemeye devam ediyor.

Beyaz yalanlarımız çocuklarımızı kirletebiliyor 

Okul çağı çocuklarında ceza dışında kaygılar da devreye giriyor, arkadaşını üzmemek için yalan söylemek gibi…

Bunu da bizden öğreniyorlar elbette. Evdesiniz. Çocuğunuzla otururken bir arkadaşınız telefon ediyor,  bir derdini anlatıyor. Sonra “senin de vaktini aldım” diyor. “Yok canım, dostlar bugünler içindir” diyorsunuz. Telefonu kapatınca da “Bunaldım artık her seferinde beni aramasından, benim de bir Pazar günüm var” diye eşinize yakınıyorsunuz. 

Bir akrabanız akşam müsaitseniz birlikte sinemaya  gidelim diyor. “Bizim de başka bir programımız vardı” diyorsunuz, ama yok, çocuk da olmadığını biliyor. 

Misafirliğe gidiyorsunuz, “yemekler çok güzeldi, tadı damağımda kaldı” diyorsunuz. Eve gelince “ dolmalar yanmıştı, zor yedim” diye yakınıyorsunuz.

Beyaz yalanın ne kadar iyi ne kadar yanlış olduğu ayrı bir tartışma konusu; kanımca karşındaki kırmamak adına beyaz yalan söylemek her zaman kötü bir şey değil. En azından bazı şeyleri yumuşatarak söylemek amacımızın bağcıyı dövmek değil üzüm yemek olduğunun bir göstergesi.

Ancak bu beyaz yalanlar bile çocukların daha rahat yalan söylemelerinin önünü açıyor. Samimiyetsizlik onlar için hayatın doğal bir parçası gibi görünmeye başlıyor. Aileye yalan söylemek de büyük bir sorun olmaktan çıkıyor. Nasılsa anne baba da karşıdaki iyi hissetsin diye yalan söylemiyor mu? Çocuk da anne babası iyi hissetsin diye yalan söylüyor.

Erken yaşta çocuk “beyaz yalan”la ciddi yalanın ayrımını yapmakta güçlük çekiyor. Bu nedenle de yanında ne yaptığınıza , ne söylediğinize dikkat etmek gerekiyor.

Yalan söyleyebilmek, zeka göstergesi…

Bir şeyin yalan sınıfına girmesi için, yalan söyleyenin doğruyu da bilmesi ve bilinçli olarak doğruyla yalan arasında seçim yapması gerekir. Yalan; doğruyu bilmek, alternatif bir gerçek üretmek ve bunu karşı tarafa başarıyla satmak demektir. 

“Doğruyu söylüyorsan, bir şey hatırlaman gerekmez” der yazar Mark Twain. Yalan söylüyorsan, iyi bir hafızan olması gerekir. Yani yalan söyleyebilmek için bilişsel ve sosyal becerilerin gelişmiş olması lazım 

Bunu destekleyen ilginç bir veri, yalan söylemeye erken başlayan çocukların sınavlarda daha başarılı olması. Yalan söyleyebilmenin zekayla ilişkili olduğu düşünülüyor. Reklamların gerçek dışı vaatlerinin üzerimizde yarattığı etki, bunu doğrulamıyor mu?

İçe dönüklerin daha az güvenilir olduğu  görüşü yanlış. Aksine, daha az yalan söylüyorlar, çünkü yalanı kıvıracak sosyal becerilerden yoksunlar.

Bu, “yaşasın, çocuğum yalan söylüyor, demek ki zeki” diye sevinilecek bir haber değil elbette.

Çocuğun başarılı ve zeki olması, vicdanlı ve dürüst olmasından daha önemli bir endişeyse, değerlerimiz zaten çatışıyor demektir sevgili okur; o yüzden buraya kadar boşa zamanını aldım.

Yalanı doğruya çark ettirecek birkaç basit strateji nedir?

Yalanı yermektense, doğruyu övmek: Çocukları yalan söyledikleri için cezalandırdığınızda yalan söylememeyi değil, daha iyi yalan söylemeyi öğreniyorlar.  Daha az yakalanacak şekilde söylemeyi öğreniyorlar.

İş yine aile içi iletişim meselesine geliyor. Aileler çocuklara yalanın kötü olduğunu söylemenin ötesinde, doğrunun erdemini anlatmalı. Bu mesajı çocuk ne kadar daha sık duyarsa, o kadar içselleştirir. 

Övgüye dikkat: Çocuk aslı astarı olmayan hikayeleri dikkatinizi çekmek, sempatinizi kazanmak için anlatıyor olabilir. Nelere övgüde bulunduğunuza dikkat edin. Dürüst olduğunda, yeni bir şey öğrendiğinde, bir şey için çok çabaladığında, övebilirsiniz. Bu, ona hayatta neyin değerli olduğu konusunda farklı bir bakış açısı kazandırır. 

Söz verdirmek: Araştırmalara göre, çocuğa “sana bir şey soracağım ama doğruyu söyleyeceğine söz verir misin?” sorusu sorulduğunda, söz vermek yalan söylemeyi %25 oranında azaltıyor. 

Yalana yönlendirmeden kaçınmak: Çocuğu bazen farkında olmadan yalan söylemeye yönlendirebiliyoruz. Bunu beden dilimizle, ses tonumuzla, sesimizin yükselmesiyle yapabiliyoruz. Çocuğa “pencereyi evden çıkarken sen mi açık bıraktın?” diye yüksek sesle ve suçlayıcı bir tonda sorduğunuz soruya yalanla cevap verme olasılığını arttırırsınız. Onun yerine “dikkat edelim de evden çıkarken cam açık kalmasın, güvenli değil” demek, gidip pencereyi kapatmak daha yapıcı bir yaklaşım.

Hikayeler okumak: Yalancı Çoban, Pinokyo ya da benzer başka hikayeleri çocukla birlikte okuyup tartışmak da etkili bir yöntem olabilir. Tartışırken yalanın kötülüğünden çok dürüstlüğün erdemine vurgu yapmanız daha olumlu sonuçlar doğurur.

* Po Bronson, Nurture Shock. (2009). Twelve Publishers.

Yazar: Bahar Eriş

Kaynak: www.bilimsenligi.com